Xux / Frío

Xux 
(Texto en lengua mixe)

Leonel Fernando Martínez Vásquez 

Wïnets  ojts xyik tiyi pïnï x’ajokxp ëts tu’uk jï ju’ukyunk ukjï jokx nëë, ëy jeexy ku namatsk nmëëtäjtïn, xuxpxjï yi etunk  jats wenk yi nääjx tsië’ëtsï -jaten jyäwï sämï jeexy ja xëëw jats ja nëë yik kaajkï. Jatenya’am nka wi’ji, ka’nïm jyäwï nnïwijy o ntejïn yi xeän tyik wïnkaxi’iky ku petyxiëëwnïn npïti’iky, jamts  pëtsywemp ja n’aka’ax pitym ku ja nmëj tääk twïnkue’jxï. Kaja wijy yi nmëj tääk, sämï yi xëëw yi et, ka jëpy tï xyujxy, ku akumä’äy jëtypy tykë’ëts ja nmajääw; tsi’ipy tï tyik ki`iyi, [nteety tyëjk jetypy nayjäwïyi ku njaak wïnä’jk aty] ajop ajtpï miny wääpï, yioo’kpëts ja nëkxwämp ëts ja’aku yi nekx nukï je’emtsy njääwï sämï jeexy jakam tï njäätykëy, ka nïmajääw npïti’iky, ntsïnay ëyi, te yi të’eky tyuk pyatsykitäknï, kiti yë’jïp jotmayatypy yë ne’ekï ku naxkijxy tï nta’any. n’ayojïp ku ja nmëëj tääk tï tsyoo’nï, ku ka uk  pënï, mëk ntajotmayëëky matsjumëjtyip. Ja ijty njaak majääwatypy jast ka’ ojts n’uk yik tëënï jatity ëts ëëkyny. 


Frío

Entonces se acercó para calentarme los huesos, ofreciendo tabaco o café. Sería bueno tener ambos. Es el aire bastante frío y la tierra muy seca (recuerda a esos viajes escapando del sol y del agua misma). Pero sigo confundido, inseguro de haber despertado aunque esa iluminación solar prefiere hablarme cuan tarde decido levantarme este día. Por la ventana desaparece la sombra compañera al notar el rostro anciano de mi abuela husmeando a través del cristal. Ella es tan sabia como el tiempo mismo. No quiso despertarme antes de tiempo, cual si fuera arriesgar una vida gatuna en el sueño alcohólico; preparó su brebaje con hierbas silvestres ¿o salvajes? [de hecho, creo que sigo durmiendo en casa de mis padres cuando era joven] y me llama a comer; me siento animado a asistir al desenfreno, pero el cuerpo me pesa tanto que creo haberlo olvidado en otra parte. Hago esfuerzo sobrehumano, me siento, el petate viejo se ha estirado, confieso: no me importa lo que le suceda. Sin embargo estoy en el piso. Lamento la muerte de mi abuela hace dos años. La extraño más que nunca... Era el poco aliento que dejé ir sin preguntarle por qué estaba muerto.


(Texto publicado en Istmo Autónomo, hoy Revista Guidxizá, número 4; correspondiente al período enero-febrero de 2005)


[Texto publicado en Guidxizá, una mirada a nuestros pueblos, suplemento cultural del Comité Melendre, Año I, N° 21, Dom 16/Dic/2012. Se autoriza su reproducción siempre que sea citada la fuente.]